Spel vult alle kieren in onze cultuur

Bernie DeKoven en Eric Zimmerman in gesprek

Dit gesprek vond plaats in september 2011. Het artikel stond in Items. De twee grote foto’s zijn gemaakt door Michiel Rotgans. Omdat The Well-Played Game opnieuw is uitgebracht en Zimmermans game-manifest gisteren op Kotaku verscheen, vond ik het hoog tijd om dit stuk online te zetten.

Op het parkeerterrein achter de Hilversumse faculteit van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht wordt gespeeld. Niet door kinderen, zelfs niet door studenten. Mensen rennen, springen, gillen, vallen – en het zijn allemaal wetenschappers, ontwerpers en andere professionals. Bernie DeKoven, expert in speelse activiteiten, geeft aanwijzingen. “Vorm twee teams!” “Kies steen, papier of schaar!” “Ga in twee lange rijen tegenover elkaar staan!”

Het spel heet Rock-Paper-Scissors Tag, en de setting is DiGRA (Digital Games Research Association), een tweejaarlijkse wetenschappelijke conferentie over games. Nadat de eerste in 2003 in Utrecht plaatsvond, werd de conferentie achtereenvolgens gehouden in Canada, Japan en Engeland, en nu dus voor de tweede keer in Nederland.

De Amerikaan DeKoven, 70, is iets van een goeroe op het gebied van sport en spel. Hij was betrokken bij de New Games Movement in de tijd van de Vietnam-protesten: samen spelen om dichter tot elkaar te komen. Zijn boek The Well-Played Game (1978) borduurde hierop voort. De echt grote sporters, schrijft DeKoven, spelen niet om te winnen maar om het gevoel dat ontstaat als je met z’n allen goed bezig bent.

De twee teams presenteren hun keuze: de ene groep maakt het handgebaar voor ‘schaar’, waarmee ze het ‘papier’ van de tegenpartij verslaan. Nu moeten de winnaars de verliezers tikken, voordat ze de safe zone verderop bereiken. Het beslissende moment is snel en spannend – zo spannend dat er in dit geval een paar winnaars ten onrechte wegrennen. Eén man maakt een ongelukkige draai, struikelt en schuift uit over de straattegels, waarbij hij zijn hand lelijk schaaft.

Het is Eric Zimmerman, 41, ook Amerikaan, en gelauwerd in de wereld van gamedesign en game-onderzoek. Waar de oudere DeKoven een bedachtzame intensiteit over zich heeft, kun je Zimmerman rustig hyperactief noemen. Hij loopt over van de energie, praat in machinegeweertempo.

Het was Zimmerman die DeKovens gedachtegoed introduceerde in het denken over digitale games. Hij verwijst er onder andere naar in Rules of Play (2003), het standaardwerk over gamedesign dat hij schreef met Katie Salen. Beide heren komen uit de Amerikaanse Midwest, maar hebben elkaar nog nooit live gesproken. Tot vandaag.

“Mijn boek lag op de plank,” zegt DeKoven. “Niemand besteedde er veel aandacht aan of zag het verwantschap tussen wat ik schreef en computergames. Eric bracht het onder de aandacht. Hij gaf het context. Dat heeft mijn carrière veranderd.”

“Echt?” roept Zimmerman. “Ik wist niet dat het zo belangrijk voor je is geweest. Het is wel terecht, The Well-Played Game was zijn tijd decennia vooruit. In het onderzoek naar games zijn de hot topics nu dingen die Bernie en zijn collega’s jaren geleden al pionierden.”

Bernie DeKoven

Waarom is het goed om te spelen, behalve dat het plezier oplevert?
Bernie DeKoven: “Dat je vraagt waarom plezier goed is, is al een belangrijk politiek statement. Ik geloof dat het extreem relevant is, want als we samen plezier maken, ontstaat er een community. Een community die luistert naar de behoeften van de individu, met een goede balans tussen ik en wij.

Een goed politiek systeem draait hier ook om. Als een land of een organizatie goed wordt geleid, is het toegestaan om plezier te hebben in je leven en je werk, en word je er ook in ondersteund.

Dat je deze vraag stelt, geeft aan dat oppressie deel uitmaakt van ons begrip van cultuur. We definiëren onszelf niet als vrije mensen. Deden we dat wel, dan zou de vraag of plezier relevant is in het leven niet gesteld worden.”

Hoe ga je van Rock-Paper-Scissors Tag naar een betere wereld?
Eric Zimmerman: “Spelen vindt altijd plaats binnen een andere structuur. Als je speels loopt, omdat je achterwaarts of op één voet loopt, zien we dit als speels omdat er een contrast is met wat we zien als normaal. Als je aan een stuur draait, voel je voordat het mechanisme in werking treedt eerst wat speling, de vrije ruimte die er binnen het systeem bestaat. Spelen is wat er plaatsvindt vanwege bestaande structuren – zoals spelregels, normen voor hoe je dient te lopen, mechanismes, of wat dan ook. Maar het is ook hetgeen dat bestaat ondanks die structuren.

In termen van sociale verandering is het bijna alsof spel een context is waarin we het idee oefenen dat we regels kunnen buigen en verdraaien, en dat we structuren in iets nieuws kunnen veranderen. Normaal zien we spellen als rigide regelsets waaraan we moeten vasthouden om te kunnen spelen, maar Bernies spellen zijn structuren die met de tijd organisch groeien en veranderen. Stel dat we onze samenleving of onze regeringen ook zo zouden zien?”

BD: “Spelen is een diepgewortelde menselijke neiging. We spelen zodra dingen rigide worden, om de structuur te veranderen of opentrekken. Zo krijgen we toegang tot plezier. Je kunt heel hoogdravend doen over de ervaring van plezier.”

Is het voor jou iets spiritueels?
BD: “Ja, want ik merk dat als ik echt plezier heb, zeker met andere mensen, het een transcendente ervaring is. Ik word groter dan mezelf, het is vergelijkbaar met intimiteit, met liefde. Het legt een verbinding, op een universele manier. Om die te voelen, moeten we de structuur voortdurend testen. We hebben structuur nodig, maar die kan ook een onderdrukkende kracht worden.”

Mensen voelen zich vaak bezwaard om te spelen, er is een drempel. Heb je daar een oplossing voor?
BD: “Volgens mij is het verlangen om plezier te maken universeel, maar de permissie om plezier te maken niet. Zodra je die permissie verschaft, komt het plezier meteen naar de voorgrond. Er is geen werkelijk obstakel, iedereen wil plezier maken. Je hoeft mensen alleen maar de psychologische en fysieke veiligheid te bieden die ze nodig hebben. Zodat ze zich vrij genoeg voelen om het soort plezier te maken dat ze nodig hebben. Als je in de zakenwereld achter je bureau zit te lachen, denken mensen dat er iets mis met je is.”

Eric Zimmerman

De noodzaak om serieus te zijn zit erg diep…
BD: “Behalve als je gaat teambuilden, dan mag je plezier maken. Maar dat wordt doorgaans ergens op de hei gedaan, zodat niemand je ziet lachen.

Aan de andere kant vormt plezier de kern van werk. Als je een expert op een bepaald gebied ernaar vraagt, zal hij of zij zeggen dat zijn werk geweldig is. Omdat het vreugde brengt. Voor zulke mensen is de distinctie tussen werk en spel compleet arbitrair, net als bij kinderen.”

Hoe zit het met de kloof tussen de New Games en videogames, die je ondanks alle ontwikkelingen vaak nog in je eentje speelt?
BD: “Zelfs rond de meest individueel gespeelde games is een community van mensen die vaak ook de structuur omzeilen. Zij zijn bezig met dingen als cheats en mods.”

EZ: “De games die je in je eentje achter een computer speelt zijn een abnormaliteit in de duizende jaren spelgeschiedenis. En als je kijkt naar de groeiende aspecten van de game-industrie, zoals MMO’s (massively multiplayer online games zoals World of Warcraft, red.) en Facebook-games, zie je allemaal spellen die je met meerdere spelers speelt.

En dan is er de renaissance van Duitse bordspellen en straatgames, met festivals zoals Come Out and Play in New York. Of plekken als Babycastles, een galerie voor vreemde, experimentele games, en tegelijk een community waar mensen samenkomen. Onze cultuur wordt more ludic, speelser. Spel vult alle kieren in onze cultuur.”

BD: “Je moet kijken naar het hele universum van spel en alle vormen waarin het zich manifesteert. Van babygeluidjes tot liedjes zingen met je kind, tot sport, computerspellen, multiplayerspellen. Eén ding dat momenteel gebeurt is dat de snelheid van verandering enorm toeneemt. En spel is het enige mechanisme dat we hebben om met verandering om te gaan, in speelse toestand zijn we ultiem ontvankelijk voor verandering. Spel is steeds meer een vereiste voor overleving. Daarom is het essentieel om mensen de mogelijkheid te bieden om te spelen en de speelse houding te trainen.”

Bernie, bij jouw games bepalen de spelers de regels. Maar veel gamedesigners zijn verknocht aan hun schitterende regelsets. Heb jij oog voor mooie spelregels?
BD: “Ik heb gevoel voor elegant ontwerp. En voor mij is dat een ontwerp dat de speler toestaat de spelervaring mede te ontwerpen, een ontwerp dat mensen tijdens het spelen laat herdefiniëren hoe het spel gespeeld wordt. De structuur ervan is zo helder dat spelers vrij zijn de regels een andere invulling te geven.”

EZ: “Het is als jazzmuziek. Er is een structuur, maar er is ruimte voor meer. Solo’s. Improvisatie.”

BD: “Inderdaad, briljant!”

EZ: “Voor mij doet een elegant regelsysteem er uiteindelijk minder toe. Wat er dan wel toe doet is een betekenisvolle ervaring voor spelers, die allerlei vormen kan aannemen. Dit kan voortkomen uit een meer rigide systeem, zoals bij een klassiek muziekstuk, of uit de soort games die Bernie maakt, die om improvisatie gaan en steeds veranderen. Dat het is geweldige van games: de geneugten van Quake (de shooter, red.) en J.S. Joust zijn totaal verschillend.”

BD: “Ik ben zo blij dat je hier bent, Eric.”

DeKoven & Zimmerman

Het is de vierde dag van een intensieve conferentie. DeKoven is moe, zijn vrouw zit een paar meter van ons vandaan op hem te wachten. Ze gaan terug naar hun hotel. Zimmerman is bereid nog even door te praten, vermoeiend onvermoeibaar. Ietwat zenuwachtig wrijft hij over de pleisters op zijn hand, aandenken aan de eerdere valpartij.

De twee hogepriesters van het speels denken zijn het vooral met elkaar eens, maar als ik Zimmerman apart spreek, komt er toch een verschil naar boven. Waar DeKoven echt overtuigd lijkt van de mogelijkheid om de wereld te veranderen is Zimmerman, opgegroeid in de jaren tachtig, een stuk nuchterder.

Eric, je had het in je praatje hier op DiGRA over de ludic age, het speelse tijdperk, dat volgens jou aanbreekt. Je ziet mensen steeds meer spelen en zegt dat dit goed van pas gaat komen bij het oplossen van de grote problemen van deze tijd, systeemproblemen zoals global warming, energietekort en de wereldeconomie. Maar als ik om me heen kijk, wint vooral het populisme aan kracht. Zoals Arnon Grunberg schreef: the belief that we don’t need more than gut feeling.
EZ: “Als ik constateer dat veel dingen ernaar neigen systemischer, interactiever, flexibeler en meer modulair te worden, heb ik het vooral over kunst, vermaak en populaire cultuur. De soorten geletterdheid waarover ik het had in mijn praatje zijn zeker de denkwijzen die nodig zijn om deze problemen op te lossen. Gaan mensen hier ook echt mee aan de slag? Dat weet ik niet. Wat jij in feite zegt is dat rigoureus, kritisch denken gelijkstaat aan spel, en op een abstract niveau is dat ook zo. En jij ziet kritisch denken dus verdwijnen?”

Die angst bestaat. Jouw verhaal is daarbij vergeleken erg optimistisch.
EZ: “De samenleving was altijd al fucked up en dat zal zo blijven, zeker zolang wij leven. Ik verwacht niet dat dit anders wordt, maar ik denk wel dat we leven in een tijd waarin spel en spelen een dominantere cultuurvorm wordt.

Zoals bij ieder complex fenomeen heeft dat meerdere vertakkingen. De auto maakte ons bereik groter, maar zorgde ook voor ellende met milieuvervuiling en het Midden-Oosten. Zo heeft ook speels denken negatieve aspecten. Eén is het idee dat je alles tot een systeem kunt reduceren. Dat formeel en numeriek denken alle wereldproblemen kan oplossen of een uitleg kan geven voor alle verschrikkelijke dingen die gebeuren. Dat is natuurlijk niet zo.

Maar wat mij betreft is een meer spelgeoriënteerde cultuur uiteindelijk goed. Ik zou zeggen dat je een kritischere mindset hebt als je een game speelt, want om echt goed te worden moet je als de ontwerper denken en nagaan hoe het systeem werkt. Je deconstrueert het culturele object waarmee je interacteert, op een andere manier dan bij film, literatuur en theater.

Maar vertaalt dat naar een politiek besef waarbij mensen kritischer worden en de structuren van autoriteiten net zo gaan deconstrueren? Misschien gebeurt precies het omgekeerde en trekt het kritische culturele besef volledig naar games en wordt de rest van het leven oppressiever. Ik denk graag dat het tegenovergestelde waar is, dat speels denken doorsijpelt in ons dagelijks leven, zoals Bernie zegt. Maar een simpel antwoord is er niet, en ik ben geen futurist.”